türk halkları ne demek?

Türk halkları veya Türkî halklar (Eski Türkçe: 𐱅𐰇𐰼𐰰, Türük; Şatuo: 突厥, Pinyin: Tūjué; Eski Tibetçe: drugu¹), Avrasya'da geniş bir coğrafyada dağınık olarak yaşayan ve çeşitli Türk dillerini konuşan etnik Türk gruplarıdır.

Coğrafî dağılım

Türk halklarının 1995 yılındaki verilere göre toplam nüfusu 200 milyona ulaşmıştır.²

Sovyetler Birliği'nin dağılması ile Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkmenistan bağımsızlıklarını kazandılar ve Türk dillerini egemen ve resmî dil olarak kabul eden devletlerin sayısı, Türkiye ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ile birlikte yediye çıkmıştır. Bunların dışında Rusya, İran (Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Hamedan ve Fars eyaletleri ile Türkmensahra bölgesi), Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan), Kansu), Tacikistan ve Afganistan (Mezar-ı Şerif çevresi), Gürcistan (Ahıska, Ahılkelek, Borçalı (Kvemo Kartli) bölgeleri) 'da Türk dilleri konuşan azınlıklar yaşamaktadırlar.

Osmanlı Devleti'nin yayılma alanında bulunan Yunanistan (Trakya Bölgesi), Bulgaristan (Rodop ve Deliorman bölgeleri), Romanya (Dobruca'nın batısında), Kosova, Kuzey Makedonya, Suriye, Mısır ve Irak'ta da (Musul, Kerkük, Erbil bölgeleri) Türkler ve Türkçe konuşan topluluklar bulunur.

Ayrıca modern dönemdeki işçi göçleri sonucunda, Almanya, Hollanda, Fransa, Belçika, Avusturya, İsviçre, İsveç, Danimarka, Norveç, Büyük Britanya, ABD, Kanada, Avustralya, Libya, Suudi Arabistan ve Yeni Zelanda gibi birçok ülkede Türk toplulukları oluşmuştur. Avrupa Birliği'nde en çok Türk nüfusu bulunduran ülke Almanya'dır

Aşağıda Türk dillerini anadili olarak konuşan toplulukların başlıca yerleşim alanları ve yaklaşık nüfusları gösterilmiştir.

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Şive/Lehçe</th> <th>Ülke</th> <th>Bulunduğu Ülke</th> <th>Nüfus Tahmini</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Türkçe" title="wikilink">Türkçe</a></td> <td></td> <td></td> <td>82.418.000 + <a href="#fn1" class="footnote-ref" id="fnref1" role="doc-noteref">1</a><a href="Türkçe" title="wikilink">Türkçe</a> Vikipedi sayfasında <a href="Türkçe" title="wikilink">Türkçe</a> 77 milyon anadil 83 milyon toplam konuşan vardır.</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Azerice" title="wikilink">Azerice</a></td> <td>resmî: <a href="Azerbaycan" title="wikilink">Azerbaycan</a> <a href="Dağıstan" title="wikilink">Dağıstan</a> tanınan bölgesel dil: <a href="İran" title="wikilink">İran</a> bölgesel dil: <a href="Gürcistan" title="wikilink">Gürcistan</a> <a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a> geçmişte: <a href="Ermenistan" title="wikilink">Ermenistan</a></td> <td></td> <td>39.477.100 + (Kuzey Azerice 9.477.100+<a href="#fn2" class="footnote-ref" id="fnref2" role="doc-noteref">2</a> Güney Azerice 23.500 000 - 30.000.000<a href="#fn3" class="footnote-ref" id="fnref3" role="doc-noteref">3</a><a href="#fn4" class="footnote-ref" id="fnref4" role="doc-noteref">4</a><a href="#fn5" class="footnote-ref" id="fnref5" role="doc-noteref">5</a><a href="#fn6" class="footnote-ref" id="fnref6" role="doc-noteref">6</a>) </td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Özbekçe" title="wikilink">Özbekçe</a></td> <td>resmî: <a href="Özbekistan" title="wikilink">Özbekistan</a> bölgesel dil: <a href="Tacikistan" title="wikilink">Tacikistan</a> <a href="Afganistan" title="wikilink">Afganistan</a> <a href="Kazakistan" title="wikilink">Kazakistan</a> <a href="Kırgızistan" title="wikilink">Kırgızistan</a> <a href="Türkmenistan" title="wikilink">Türkmenistan</a> <a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a></td> <td></td> <td>28.048.600 + (Kuzey Özbekçe 25.288.800 +<a href="#fn7" class="footnote-ref" id="fnref7" role="doc-noteref">7</a> Güney Özbekçe 2.759.800 +<a href="#fn8" class="footnote-ref" id="fnref8" role="doc-noteref">8</a>) </td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Kazakça" title="wikilink">Kazakça</a></td> <td></td> <td></td> <td>10.000.000<a href="#fn9" class="footnote-ref" id="fnref9" role="doc-noteref">9</a>-16.000.000</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Uygurca" title="wikilink">Uygurca</a></td> <td>resmî: <a href="Sincan_Uygur_Özerk_Bölgesi" title="wikilink">Sincan Uygur Özerk Bölgesi</a> bölgesel dil: <a href="Kazakistan" title="wikilink">Kazakistan</a> <a href="Özbekistan" title="wikilink">Özbekistan</a> <a href="Kırgızistan" title="wikilink">Kırgızistan</a> <a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a></td> <td><a href="Çin" title="wikilink">Çin HC</a></td> <td>11-13 milyon-20.000.000</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Türkmence" title="wikilink">Türkmence</a></td> <td>resmî: <a href="Türkmenistan" title="wikilink">Türkmenistan</a> tanınan bölgesel dil: <a href="İran" title="wikilink">İran</a> bölgesel dil: <a href="Afganistan" title="wikilink">Afganistan</a> <a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a></td> <td></td> <td>8-10 milyon</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Tatarca" title="wikilink">Tatarca</a></td> <td>resmî: <a href="Tataristan" title="wikilink">Tataristan</a> bölgesel dil: <a href="Başkurdistan" title="wikilink">Başkurdistan</a></td> <td><a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a></td> <td>10-12 milyon</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Kırgızca" title="wikilink">Kırgızca</a></td> <td>resmî: <a href="Kırgızistan" title="wikilink">Kırgızistan</a> bölgesel dil: <a href="Sincan_Uygur_Özerk_Bölgesi" title="wikilink">Sincan Uygur Özerk Bölgesi</a> <a href="Özbekistan" title="wikilink">Özbekistan</a> <a href="Kazakistan" title="wikilink">Kazakistan</a> <a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a></td> <td></td> <td>3.000.000<a href="#fn10" class="footnote-ref" id="fnref10" role="doc-noteref">10</a>-5.500.000</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Başkurtça" title="wikilink">Başkurtça</a></td> <td>resmî: <a href="Başkurdistan" title="wikilink">Başkurdistan</a></td> <td><a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a></td> <td>2 milyon-2.500.000</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Çuvaşça" title="wikilink">Çuvaşça</a></td> <td>resmî: <a href="Çuvaşistan" title="wikilink">Çuvaşistan</a></td> <td><a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a></td> <td>2 milyon-2.200.000</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Karakalpakça" title="wikilink">Karakalpakça</a></td> <td>tanınan bölgesel dil: <a href="Özbekistan" title="wikilink">Özbekistan</a> bölgesel dil: <a href="Kazakistan" title="wikilink">Kazakistan</a> <a href="Türkmenistan" title="wikilink">Türkmenistan</a></td> <td></td> <td>500 bin</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Sahaca" title="wikilink">Sahaca</a> (<a href="Yakutça" title="wikilink">Yakutça</a>)</td> <td>resmî: <a href="Saha_Cumhuriyeti" title="wikilink">Yakutistan</a></td> <td><a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a></td> <td>500 bin</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Karaçay-Balkarca" title="wikilink">Karaçay-Balkarca</a></td> <td>resmî: <a href="Karaçay-Çerkes_Cumhuriyeti" title="wikilink">Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti</a> <a href="Kabardey-Balkarya" title="wikilink">Kabardey-Balkarya</a></td> <td><a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a></td> <td>400 bin</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Kumukça" title="wikilink">Kumukça</a></td> <td>resmî: <a href="Dağıstan" title="wikilink">Dağıstan</a></td> <td><a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a></td> <td>380 bin</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Tuvaca" title="wikilink">Tuvaca</a></td> <td>resmî: <a href="Tuva_Cumhuriyeti" title="wikilink">Tuva Cumhuriyeti</a></td> <td><a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a></td> <td>310,5 bin<a href="#fn11" class="footnote-ref" id="fnref11" role="doc-noteref">11</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Kırım_Tatarcası" title="wikilink">Kırım Tatarcası</a></td> <td>resmî: <a href="Kırım_Cumhuriyeti" title="wikilink">Kırım Cumhuriyeti</a> bölgesel dil: <a href="Kırım_Özerk_Cumhuriyeti" title="wikilink">Kırım Özerk Cumhuriyeti</a> <a href="Türkiye" title="wikilink">Türkiye</a> <a href="Özbekistan" title="wikilink">Özbekistan</a> <a href="Romanya" title="wikilink">Romanya</a></td> <td><a href="Ukrayna" title="wikilink">Ukrayna</a> <a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a> (yasa dışı ilhak)<a href="#fn12" class="footnote-ref" id="fnref12" role="doc-noteref">12</a></td> <td>280 bin</td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Gagavuzca" title="wikilink">Gagavuzca</a></td> <td>resmî: <a href="Gagavuzya" title="wikilink">Gagavuzya</a></td> <td><a href="Moldova" title="wikilink">Moldova</a></td> <td>300 bin</td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Altayca" title="wikilink">Altayca</a></td> <td>resmî: <a href="Altay_Cumhuriyeti" title="wikilink">Altay Cumhuriyeti</a></td> <td><a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a></td> <td>70 bin</td> </tr> </tbody> </table> <section class="footnotes footnotes-end-of-document" role="doc-endnotes"> <hr /> <ol> <li id="fn1" role="doc-endnote"><a href="http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=tur&sf=LanguageRank&so=asc">Turkish Speaking Peoples</a> , <a href="Joshua_Project" title="wikilink">Joshua Project</a><a href="#fnref1" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn2" role="doc-endnote">"Population by ethnic groups". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 2014. Erişim tarihi: 12 December 2014.<a href="#fnref2" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn3" role="doc-endnote"><a href="#fnref3" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn4" role="doc-endnote"><a href="#fnref4" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn5" role="doc-endnote">a b Unrepresented Nations and Peoples Organization : Southern Azerbaijan<a href="#fnref5" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn6" role="doc-endnote">a b World Cultures<a href="#fnref6" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn7" role="doc-endnote"><a href="http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=uzn">Uzbek, Northern Speaking Peoples</a> , Joshua Project<a href="#fnref7" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn8" role="doc-endnote"><a href="http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=uzs">Uzbek, Southern</a> , Joshua Project<a href="#fnref8" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn9" role="doc-endnote">Lars Johanson / Elisabetta Ragagnin, Central Asia and Mongolia IX Regional Overview, Sociolinguistics Vol. 3, No. 3, <a href="http://books.google.com.tr/books?id=LMZm0w0k1c4C&pg=PA1890&dq=South+Azerbaijani+mother+tongue+million&hl=tr&ei=hG-fTPPVEJPKccyl8PMJ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDMQ6AEwAw#v=onepage&q=million%20in%20the%20Republic%20of%20Azerbaijan%20and%20in%20Southern%20Azerbaijan&f=false">s. 1890</a> <a href="#fnref9" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn10" role="doc-endnote"></li> <li id="fn11" role="doc-endnote"><a href="#fnref11" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> <li id="fn12" role="doc-endnote"><a href="#fnref12" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> </ol> </section>

Etimoloji

Türk sözcüğü Çin kaynaklarında M.Ö. 3. yüzyılda geçmektedir. Çin yıllıklarında Ting-ling (丁零 Pinyin: dīng líng, 丁霊, dīng líng), T’ieh-lê (鉄勒 tiě lè), T’u-cüeh, 敕勒, (chì lè) şeklinde değişik biçimlerle ifade edilmiştir.³ Türk adının bilim çevrelerince kabul edilen Avrupa'da ilk kullanımı ise MS 1. yüzyılda Pomponius Mela ve Plinius adlı Romalı tarihçilerce kaydedilmiştir. Azak bölgesinde yaşayan insanlar Turcae/Tyrcae adı ile kayda geçmiştir.⁴⁵⁶⁷⁸⁹¹⁰ Türk adı 6. yüzyılda da resmî olarak Göktürk Kağanlığı'nda kullanılmıştır.¹¹¹² Orhun Abideleri'ndeki edebi dil ve Türk adının yoğun kullanımı da Türk sözcüğünün sözlü ve yazılı olarak daha önceden kullanıldığını gösterir.¹³ Türk sözcüğü Orhun Yazıtlarında 𐱅𐰇𐰼𐰰 olarak geçer. 10. yüzyıla ait Uygur Türkçesi metinlerde Türk, "güç, kuvvet" anlamında kullanılmıştır.¹⁴

Dil

dilleri, Doğu Avrupa ve Akdeniz'den Sibirya ve Mançurya'ya ve Orta Doğu'ya kadar geniş bir alanda konuşulan yaklaşık 40 dilden oluşan bir dil ailesini oluşturmaktadır. Yaklaşık 170 milyon insan anadili olarak bir Türk dili konuşmaktadır;¹⁵ ek olarak 20 milyon insan ikinci dil olarak bir Türk dili konuşmaktadır. En fazla konuşana sahip Türk dili Anadolu Türkçe'sidir ve bu Türk dil grubunun yaklaşık %40'ını oluşturmaktadır.¹⁶ Türk halkının geri kalanı Orta Asya, Rusya, Kafkaslar, Çin ve kuzey Irak'ta yoğunlaşmıştır.

Alfabe

Türk alfabeleri, çoğunlukla Türk dillerini yazmak için kullanılan alfabelerdir (eski adıyla Runik yazı olarak bilinir). Moğolistan'da Türk alfabeleri ile yazılmış yazıtlar bulunmuştur. Korunmuş yazıtların çoğu MS 8. ve 10. yüzyıllar arasında tarihlendirilmiştir.

En eski tarihlendirilmiş ve okunan Türk yazıtları 8. yüzyıla tarihlenmekte olup alfabelerin yerini genellikle Orta Asya'da Eski Uygur alfabesi, Orta ve Batı Asya'da Arap alfabesi, Doğu Avrupa ve Balkanlar'da Kiril alfabesi ve Orta Avrupa'da Latin alfabesi almıştır. Türk alfabesinin en son kaydedilen kullanımı MS 1699 yılında Orta Avrupa Macaristan'da kaydedilmiştir.¹⁷

Tarihçe

Köken

Türk halklarının kökenleri tarihsel olarak tartışılmış ve çeşitli teori öne sürülmüştür. Proto-Türkler Orta Asya halkıydı ve Doğu Asyalılar ile sibirya halkı ile yakından ilgiliydi.¹⁸¹⁹²⁰ Bilim adamlarına göre, proto-Türkler, MÖ 6000 civarında güney sibirya çevresinde yaşayan Altay Dağları halkından geliyor. Tarımcı olarak yaşadılar ve daha sonra göçebe bir yaşam tarzı benimsediler ve yayılmalarına Orta ve Kuzey Asya'da başladılar.²¹²²²³ Peter Benjamin Golden, varsayımsal Proto-Türk Urheimat'ında iklim, topografya, flora, fauna, insanların geçim biçimleriyle ilgili Proto-Türkçe sözlük öğelerini sıraladı ve Proto-Türk Urheimat'ın Moğolistan'ın kuzeyindeki Sayan-Altay bölgesinde bulunduğunu öne sürdü.²⁴²⁵²⁶ Lee ve Kuang, proto-Türklerin daha yüksek bir "Batı" yakınlığına sahip çeşitli kabilelerden oluştuğunu, ancak erken Moğollar ve Çin hanedanlarıyla yoğun temas halinde olduklarını öne sürüyor.²⁷ Erken Türklerin Çinliler tarafından "karma barbarlar" olarak tanımlandığını belirten uzman Golden (2019) tarafından desteklenen bir görüş.²⁸

Dilbilimsel ve genetik kanıtlar, Güney Sibirya ve Moğolistan'da Türk halklarının erken bir varlığını güçlü bir şekilde göstermektedir.²⁹³⁰ Genetik araştırmalar, erken ve ortaçağ Türk halklarının oldukça heterojen olduğunu, ancak genel olarak daha yüksek Batı-Avrasya (Avrupalar ile ilgili) atalara sahip olduklarını göstermiştir. Moğolların Orta Asya'yı işgali de dahil olmak üzere Moğollar ve Çinlilerle temas, farklı Türk halklarının demografik yapısını değiştirdi ve Doğu Asyalı atalarını artırdı. Türk dilleri, elit egemenliği ve heterojen göçebe kabilelerin göçü yoluyla yayıldı.³¹³²³³³⁴ Genetik ve dilsel veriler, Güney Sibirya'daki Aldy-Bel kültürünün (Uyuk kültürünün) proto-Türklerin anavatanı olduğunu göstermektedir. İlk Türkler, "Güney Sibirya avcı-toplayıcı soy" (özellikle Altay_MLBA) ile karakterize edildi. Altai_MLBA, derinden Avrupalar ile ilgili bir atadır, ancak Paleo-Sibiryalılara ve Yerli Amerikalılara artan bir yakınlığı vardır. Altai_MLBA grupları, Proto-Türkçe konuşan bir topluluk için en olası adaylar olabilir. Ulaanzuukh kültürünün (proto-Moğollar) yakın temasları, “Mikro-Altaic” dilleri arasında paylaşılan atalardan kalma benzerlikleri potansiyel olarak haklı çıkarabilir.³⁵³⁶³⁷

Tarihçi ve türklog Osman Karatay (2022), proto-Türklerin Moğollar ve Tunguz halklarından ziyade eski Hint-Avrupalılar ve Urallar ile daha yakın bir ilişkisi olduğu sonucuna varmıştır. Zamanla, Türk halkları hem İranlılar hem de Moğollarla uzun süreli temas halinde olmuş ve Orta Asya Bozkırı çobanları arasında baskın grup haline gelmiştir. Karatay, dilsel verilere dayanarak şu sonuca varmıştır: "Proto-Hint-Avrupa ve Proto-Türkçe arasındaki sözlü yazışmalar da oldukça dikkat çekicidir. Ön-diller çağındaki bu yakın ilişki öyle bir gerçeğe işaret etmektedir ki, en erken ya da Proto-Türkler bir tarihte ortaya çıkmıştır. Ural ve Hint-Avrupa çekirdek topluluklarına yakın veya bitişiğindeki alan."³⁸³⁹

Göktürklerden önce

Doğu ve Orta Asya'nın "Bozkır İmparatorlukları" içinde Türk halkları daima belirleyici bir rol oynadılar; çoğu zaman bu imparatorlukların kurucu ve yönetici zümresini oluşturdular.

Wei Kitabına göre, Tiele halkı Türklerin atalarından ve ilkbahar ve sonbahar döneminde Çin'in kuzeydoğusundaki kırmızı Di halkı olan Chidi'nin (赤狄) kalıntılarıydı. Tarihsel olarak MÖ 6. yüzyıldan sonra kurulmuşlardı ve Hiung-nu üyesiydi.⁴⁰ Hiung-Nu yazısının bilinen en eski Türk alfabesi olan Orhun alfabesi olduğu kabul edilir. Bu son zamanlarda Yinshan ve Helan Dağları'nın kaya sanatı olan tek olası Xiongu yazıları kullanılarak tartışıldı.⁴¹

Asya Hun İmparatorluğu Teoman tarafından kurulmuştur. Bu imparatorluğu Türk boyları kurmuş, yönetmiş; Türk kültürü devlete şeklini vermiştir.⁴² Asya Hunlarının en önemli hükümdarı olan Mete Han, Turanlı uluslardan olan Tunguzları ve Türk olan Yüeçileri tamamen itaat altına almış ve Çin'i baskı altına alan bir politika izlemiştir. Çin seddi bu dönemde Türklerden korunabilmek amacıyla yapılmıştır. Chicago Üniversitesi bünyesinde 2003'te yapılan bir araştırmada, Moğolistan'da Egyin Gol'de bulunan Asya Hunları dönemine ait insan kalıntılarıyla Anadolu'da Türklerden alınan genetik verilerin birbiriyle uyuştuğu tespit edilmiştir.⁴³

Asya Hun İmparatorluğu'nun yıkılmasından birkaç yüzyıl sonra Hunların bir bölümü daha batıya göç etmiş burada Avrupa merkezli bir devlet kurmuşlardır. Kama Tarkan, bölgedeki Hun topluluklarını yönetimi altında toplayarak 352 yılında Avrupa Hun İmparatorluğunu resmen kurmuş ve yönetimi 370 yılına kadar elinde bulundurarak Hazar ve çevresinde önemli bir güç haline gelerek hakimiyet alanını batıya doğru ilerletmiştir. Geçen 18 yıl, Hazar bölgesinde yaşayan Hun Türklerinin teşkilatlanmasını ve Devlet düzeninde ilerlemesini sağlamıştır. Kama Tarkan'ın ölümüyle yönetime geçen Balamir batıya doğru ilerlemeye başlamış ve Hunlar gibi batıya yönelen Türk halklarından biri olan Alanların ülkesini ele geçirmiştir. Balamir, İdil nehrini geçerek bu bölgede bulunan Gotlara baskı kurmaya başlamıştır. Gotlarla İlk savaş 375 yılında gerçekleşmiştir. Savaşı kazanan Balamir, Gotları Avrupa'nın içlerine, Roma'ya doğru ilerlemelerini sağlamıştır. Kavimler Göçü olarak tarihe geçen süreç bu savaşla başlamıştır. Balamir döneminde Hunlar, hakimiyet alanlarını genişleterek Avrupa içlerine doğru ilerlemişlerdir. Alipbi’nin ölümüyle tahta geçen Uldız ise Karpat dağlarını aşarak bugünkü Macaristan'a kadar ulaşmıştır. Roma'nın ikiye bölünmesiyle Uldız, Trakya ve Balkanlar üzerine yürümüş ve aynı dönemde, bir diğer koldan da bugünkü Urfa ve Lübnan'a kadar hızla ilerleyip Akdeniz'e ulaşmıştır. Batı Roma ile iyi ilişkiler içerisinde olan Uldız, Doğu Roma'yla mücadele halinde olmuştur. Uldız, Doğu Romanın gönderdiği elçiye “Güneşin Battığı Yere Kadar Her Yeri Zaptedebilirim” diyerek meydan okuduğu tarih kaynaklarında geçmektedir. 434 yılında, Rua’nın ölümüyle yönetim, Rua’nın kardeşi Muncuk’un iki oğluna kalmıştır. Bleda ve kardeşi Attila, bu dönemde imparatorluğun yönetimine geçmiştir. Bu dönem boyunca genelde savaşları yöneten kişi olan Attila 445 yılında Bleda'nın ölmesiyle yönetimi tek başına eline almıştır. Attila’nın amacı, hem Doğu hem Batı Roma'yı egemenliği altına almaktı. Daha önce Doğu Roma üzerine yürünmüş ve baskı altına alınmıştı. Doğu Roma hâlen Hunlara vergi ödüyordu. Ancak Doğu Roma’nın Hunlar üzerindeki oyunları hâlen devam ediyordu. Rua'nın ölümünden hemen sonra Attila, Doğu Roma'nın üzerine yürüyüp savaşı kazanmış ve Margos antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmayla vergi iki katına çıkarılmıştır. Doğu Roma, antlaşmayı imzalasa da antlaşmanın şartlarına uymamıştır. Bunun üzerine Attila, 441 yılında tekrar Doğu Roma’nın üzerine yürümüştür. Trakya'ya kadar ilerlemiş ve vergi üç katına çıkarılmıştır. Doğu Roma, yine antlaşmaya aykırı hareket ederek Hunlara bağlı kavimleri isyana teşvik etmiştir. Ticaret kurallarını çiğneyerek tüccarlarını Hun topraklarına göndermiştir. Attila, bu kez Doğu Roma'nın üzerine iki koldan saldırıya geçmiştir. Bir koldan Yunanistan'dan girerek Tselya’ya kadar ilerlemiştir. Diğer koldan Sofya, Lüleburgaz, Flibe şehirlerini ele geçirmiştir. Bugünkü Büyük Çekmece yakınlarına kadar ulaşmıştır. Bu ilerleyişten sonra Doğu Roma tekrar barış istemiştir. Anatolyos antlaşması imzalanmış ve vergi üç katına çıkarılmıştır, savaş tazminatı ödetilmiş ve Tuna'nın güneyindeki bölge Doğu Roma askerlerinden arındırılmıştır. Attila, 451 yılında Batı Roma imparatorunun kızıyla evlenmiştir. Karısının çeyizi olarak Batı Roma topraklarının yarısını istemiştir. Bunun üzerine Batı Roma ve Hun İmparatorluğu büyük bir savaşa girmiştir. Attila ordularını, Batı Romanın asker deposu olarak görülen Galya’ya göndermiştir. Savaş daha sonuçlanmadan Batı Roma askerlerini geri çekip yenilgisini kabul etmiştir. Attila'nın amacı Doğu Roma'yı tamamen kendisine bağlamaktır. Kesin sonuç almak için 452 yılında bir sefer daha düzenlemiştir. Roma'nın artık karşı koyacak gücü yoktur. Attila, ordusuyla Alpleri aşarak Po ovasına inmiş ve İtalya'nın kuzey kentlerini ele geçirerek Roma önüne kadar ilerlemiştir. Papa II. Leo, Attila'nın huzuruna çıkarak Attila'nın Roma'ya zaten hakim olduğunu söyleyerek Hristiyanlığın merkezi olarak kabul edilen Roma’nın yıkılmamasını talep etmiştir. Bu dönemde bölgede Veba salgını sorunu vardır. Attila bu seferle Batı Roma'yı egemenliği altına almıştır. Bölgedeki Veba salgını nedeniyle daha fazla ilerlememiş ve vergiyi arttırarak geri dönmüştür. Attila, 453 yılında şüpheli bir şekilde öldürülmüştür. Bazı tarih kaynaklar Attila'nın karısı tarafından zehirlendiğini ifade ederken bazıları da hançerlenerek öldürüldüğünü belirtir.⁴⁴

Göktürklerden sonra

Göktürk Kağanlığı'nu kuran Türk halkının köken efsanesine 8. yüzyıla ait olan Orhun Yazıtları'nda ve daha sonraki birçok kaynakta yer verilmiştir. Buna göre Türk halklarının anayurdu Altay dağları yakınında, Selenga ve Orhun ırmakları arasında bulunan Ötüken Ormanı idi. Bu yer Baykal Gölü'nin güney ucunun 250 km kadar güneyinde olup, günümüzde Moğolistan sınırları içinde bulunmaktadır.

Dilsel verilerden hareket eden bazı araştırmacılar Türk dillerinin nihai kökeninin daha kuzeyde, belki Baykal Gölü'nün kuzeyinde veya doğu Sibirya'da olabileceğini ileri sürmüşlerdir. (Türk dillerinde ılıman ve soğuk iklim ormanlarına ilişkin kelimeler bozkır kuşağına ilişkin kelimelerden daha eski ve daha zengindir.)

Göktürk Kağanlığı'nın 8. yüzyılda yıkılmasından sonra Uygurlar, bugünkü Moğolistan ve Batı Çin'i kapsayan güçlü bir imparatorluk kurdular. 10. yüzyılda Orta Asya'nın Batısında bir imparatorluk kuran Karahanlılar, Müslümanlığı benimseyen ilk Türk hanedanıydı. Yine 10. yüzyılda, Türk asıllı bir mamlûk olan Gazneli Mahmut, Afganistan'ın Gazne kentinde bir imparatorluk kurarak Hindistan'ın büyük bir bölümüne egemen oldu.

Orta Doğu'nun İslam ülkelerinde Türk halkları 8. yüzyıldan itibaren profesyonel paralı asker olarak önemli bir yer edinmişlerdi. 9. yüzyıl sonunda Abbasi İmparatorluğu'nun zayıflamasıyla mamlûkler Mısır, Bağdat ve İran'da bağımsız veya yarı bağımsız devletler kurdular.

1040 yılı dolayında, Oğuz boyuna mensup olan Selçuklu Hanedanı İran'ı ele geçirerek Büyük Selçukluları kurdular. 1071 yılında Selçuklu Hanedanı Bizans İmparatorluğu'nu ağır bir yenilgiye uğratarak, Anadolu, Suriye ve Kafkaslar'da çok sayıda Anadolu Beyliklerinin ortaya çıkmasına zemin hazırladılar. Ancak Türk halklarının kitle halinde Anadolu'ya yerleşmesi daha çok 13. yüzyılda, Moğol istilasından batıya kaçmalarıyla gerçekleşti.

13. yüzyıl sonunda Anadolu'da kurulan Türk devletlerinden biri olan Osmanlı Devleti, İslam dünyasının en güçlü imparatorluğu haline geldi. Balkan Yarımadası'nı fethetti; 16. yüzyılda bir yandan Viyana'ya dayandı ve diğer yandan Cezayir'i himaye altına aldı. Sibir Hanlığı, parçalanmaya başlamış olan Altın Ordu'dan daha kuzeye göç eden Tatar Türkleri tarafından 15. yüzyılın ikinci yarısında kurulmuş bir devletti. Turan Hanlığı olarak da bilinen⁴⁵⁴⁶ Sibir Hanlığı, İslam'ı resmî din olarak kullanarak hüküm sürdüğü bölgedeki yerli Türklerin ve Ural halklarının da Müslümanlaşmasını sağlamıştı. Sibir Hanlığı, tarihten bu yana en kuzeydeki Müslüman devlettir ve 1598'de Rusya Çarlığı tarafından ortadan kaldırılmasına kadar varlığını sürdürmüştür.

Timurlu İmparatorluğu, 14. yüzyılın ikinci yarısında Timur tarafından kurulan, Özbekistan merkezli bir Türk devletiydi. Timurlu İmparatorluğu, Timur döneminde en güçlü zamanlarını yaşarken etrafındaki Türk-İslam devletlerini kendi bünyesine katarak Müslüman Türkleri büyük ölçüde birleştirmiş oldu. Timur Orta Asya'da büyük bir rönesans yapmış, zaten bilim dünyasının merkezi olan Özbekistan'da bilimin daha da ilerlemesini sağlamış ve bilim adamlarını bu bölgede toplamıştı. Ayrıca Timur Türkçeyi yüksek bir kültür dili haline getirerek dönemin en saygın dili haline gelmesini sağlamıştı.

Safevi Devleti, Azeri Türkü kökenliydi.⁴⁷⁴⁸⁴⁹ Safeviler Türkçe konuşuyordu⁵⁰⁵¹ ve şahlar kendi anadilleri Türkçeyi kullanarak şiirler yazıyordu. Safeviler tüm İran ve çevresini yaklaşık iki yüzyıl boyunca egemenliği altında tuttu⁵²⁵³⁵⁴⁵⁵ ve hüküm süresi boyunca Onikici Şii İslam'ı yaşattı.⁵⁶ Safevilerin, Onikici Şii İslam'ı resmî din olarak kullanan ilk devlet olması, İslam tarihinin en önemli dönüm noktalarından biri oldu.

Babür İmparatorluğu, Hindistan'ı yöneten Türk devletlerinden biriydi. En güçlü dönemlerini yaşadığı 16. yüzyılın ilk yarısından 18. yüzyılın ilk yarısına kadar olan dönem arasında sınırları Özbekistan, Hindistan, Afganistan, Pakistan, Bangladeş ve dolay bölgeleri kapsıyordu. Babür Hanedanlığı, Çağatay Türklerinin önderi Babür tarafından kurulmuştu. Babür Şah'ın soyu Timur'a dayanıyordu, Babür Şah'ın annesinin soyu ise Cengiz Han'a dayanıyordu.⁵⁷⁵⁸ Babür İmparatorluğu, sınırları içerisinde Müslümanları ve Hinduları birleştirmiş⁵⁹⁶⁰⁶¹⁶² ama şeriat yönetiminden vazgeçmemişti.

Afşar İmparatorluğu, adını Oğuz Türklerinin Afşar boyundan alıyordu. Safevi komutanı olan Nadir Şah, 1736'da son Safevi hükümdarını devirerek imparatorluğunu kurdu ve hükümdarlığını ilan etti. Nadir Şah, Afşar boyunun Kırklu oymağına mensuptu.⁶³

Demografi ve antropoloji

Türk halkları günümüzde Doğu Sibirya'dan Orta Asya'ya, Anadolu'dan, Balkanlar'a kadar geniş yayılım göstermektedir. Türk halklarının yoğun olarak yaşadığı başlıca ülkeler Doğu Türkistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Türkiye, Azerbaycan ve İran'dır. Irak, Rusya, Balkanlar ve diğer çeşitli Avrupa ülkelerinde de ayrıca azınlık konumunda bulunan Türk kökenli halklar yaşamaktadır.

Bugün nüfusları yaklaşık 150-200 milyonu bulan⁶⁴ Türk halkları, etnik olarak yayılım sahaları içerisinde Doğu'ya gittikçe "mongoloid" (sarı), Batıya gittikçe de "europid" (beyaz) ırk özellikleri göstermektedir.⁶⁵ Türk halkları tarihte sıklıkla "beyaz" (europid) ırkın bir alt kolu olan ve "sarı" (mongoloid) ırkla karışmış ırkı tanımlamak için kullanılan⁶⁶⁶⁷ "Turanid" terimi ile anılmışlardır.⁶⁸

Eski Türkler büyük olasılıkla güney sibirya'den geliyorlardı. Önerilen vatan, batı Orta Asya'dan batı Moğolistan'ya kadar uzanmaktadır. Proto-Türkler Orta Asya halkıydı ve Doğu Asyalılar ile sibirya halkı ile yakından ilgiliydi.⁶⁹⁷⁰⁷¹ Proto-Türklerin Doğu Asyalılar fenotipleri vardı.⁷²⁷³ Ortaçağ Müslüman yazarları, Tibetlilerle Türklerin birbirine benzediğini ve çoğu zaman Türkler ile Tibetliler arasındaki farkı anlayamadıklarını belirtmişlerdir.⁷⁴

Göktürk ve Xiongnu örnekleri de dahil olmak üzere eski Avrasya örneklerinin ilk genetik analizi (Jeong et al. 2020), Türklerin çoğunun ağırlıklı olarak "Doğu-Avrasyalýlar" (Doğu Asyalılar ve güneydoğu Asyalılar ve Sibiryalılar) olduğunu göstermiştir. Proto-Türklerin Türkmenistan'daki Sayan Dağları kaynaklandığı ve daha sonra Altay dağlarına göç ettikleri öne sürülmektedir. Proto-Türklerin Sibirya'daki Sayan Dağları kaynaklandığı ve daha sonra Orta Asya göç ettikleri öne sürülmektedir.⁷⁵⁷⁶

Lee & Kuang (2017) tarafından analiz edilen tarihsel tanımlamalar ve genetik veriler, en eski Türkler farklı fenotiplere sahip olduğunu, ancak çoğunlukla Avrupa halkına ve Orta Doğu halkına benzediğini göstermiştir. Çin tarihleri, en eski Türkleri "karışık barbarlar" olarak tanımladı ve sık sık "derin gözlere, yüksek köprülü buruna ve ağır yüz kıllarına" sahipti. Bazı Türkler de Çinliler tarafından Wusun'a benzeyen sarı veya kızıl saçlı ve mavi gözlü olarak tanımlanmıştır. Bununla birlikte, diğer Türk boyları, Çinlilerden farklı olmayan, tipik Doğu Asya özelliklerine sahip olarak tanımlanmıştır.⁷⁷⁷⁸ Ming hanedanlığından Çin tarihleri, Kıpçakları sarı/kızıl saçlı ve mavi/yeşil gözlü olarak tanımladı. Tüylü ve büyük burunlu olarak tanımlandılar. Ming hanedanlığı döneminde, Kıpçakların Han Çinlileriyle evlenmeleri istenmedi, çünkü fiziksel görünümleri itici ve garip olarak kabul edildi.⁷⁹

Bilimsel görüşler

Türk halklarının dilleri, kültürleri ve tarihi ile meşgul olan bilim dalının adı Türkoloji'dir. Bu anlamda görüş bildiren Fransız tarihçi ve Türkolog Jean-Paul Roux Türklerle ilgili olarak:

"Türkler dışarıdan evlenme eğiliminde oldukları ve eşlerini Türk olmayanlar arasından seçtikleri, rastladıkları her kavimle kaynaştıkları, dilleri çok büyük bir çekim gücüne sahip olduğu ve pek çok topluluk da bu dili ve kültürü benimsediği için Türklerle ilgili karakteristik denilebilecek (..) herhangi bir özellik saptama olanağı kalmamıştır. (...) ⁸⁰ Çünkü dünyada en çok yayılan ve gittikleri bölgelerdeki yerli halklarla en çok karışan millet Türkler'dir. Türklerle ilgili olarak kabul edilebilecek tek tanım dilbilimsel olandır. Türk; Türk diliyle konuşandır;" tarifinden sonra, "İnsanlık tarihinde baştan beri var olan bu millet;kendine özgü yasaları, ayırt edici özellikleri olan canlı bir organizma, çok çeşitli ögelerden oluşmuş; ancak matematiksel bir bütün oluşturmuş ve kesin ve net tanımla Türk adını almış, aynı kültürden olan,aynı dili konuşan insan topluluğudur; ifadesini kullanmıştır.⁸¹.

Çağdaş cumhuriyetler

Çağdaş özerk cumhuriyetler ve bölgeler

Özerk cumhuriyetler

<table> <tbody> <tr class="odd"> <td>Bayrak</td> <td>Devlet</td> <td>Tarih</td> <td>Notlar</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Altay_Cumhuriyeti" title="wikilink">Altay</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Kabardino-Balkarya" title="wikilink">Balkar</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Başkurtistan" title="wikilink">Başkurtistan</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Çuvaşistan" title="wikilink">Çuvaşistan</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Dağıstan" title="wikilink">Dağıstan</a></td> <td>1991-....</td> <td>Halkın yaklaşık %25'ini Türki halklar olan Kumuklar, Azeriler ve Nogaylar teşkil eder. <a href="Kafkasya_Avarları" title="wikilink">Kafkasya Avarları</a>'nın kökeni tartışmalıdır. <ul> <li>Dağıstanda Nogayların kullandıkları gayriresmî bayrağı.</li> <li> Dağıstanda Kumıkların kullandıkları gayriresmî bayrağı.</li> </ul></td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Kırım_Özerk_Cumhuriyeti" title="wikilink">Kırım Özerk Cumhuriyeti</a></td> <td>1991-....</td> <td>Resmiyette <a href="Ukrayna" title="wikilink">Ukrayna</a>'ya bağlıdır. 2014'te <a href="Rusya" title="wikilink">Rusya</a> tarafından yasa dışı olarak ilhak edilmiştir<a href="#fn1" class="footnote-ref" id="fnref1" role="doc-noteref">1</a> ve <a href="Kırım_Cumhuriyeti" title="wikilink">Kırım Cumhuriyeti</a> adını almıştır.</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Hakasya" title="wikilink">Hakasya</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Karaçay-Çerkes_Cumhuriyeti" title="wikilink">Karaçay</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Karakalpakistan" title="wikilink">Karakalpakistan</a></td> <td>1991-....</td> <td>Özbekistan'da özerk bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Nahçıvan_Özerk_Cumhuriyeti" title="wikilink">Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti</a></td> <td>1991-....</td> <td>Azerbaycan'da özerk bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Tataristan" title="wikilink">Tataristan</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Tuva_Cumhuriyeti" title="wikilink">Tuva</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Yakutistan" title="wikilink">Yakutistan</a></td> <td>1991-....</td> <td>Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.</td> </tr> </tbody> </table> <section class="footnotes footnotes-end-of-document" role="doc-endnotes"> <hr /> <ol> <li id="fn1" role="doc-endnote"><a href="#fnref1" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> </ol> </section>

Özerk bölgeler

<table> <tbody> <tr class="odd"> <td>Bayrak</td> <td>Devlet</td> <td>Tarih</td> <td>Notlar</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Gagavuzya" title="wikilink">Gagavuzya</a></td> <td>1991-....</td> <td><ul> <li><a href="Moldova" title="wikilink">Moldova</a>'ya bağlı bir özerk bölgedir</li> <li></li> </ul></td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Sincan_Uygur_Özerk_Bölgesi" title="wikilink">Sincan Uygur Özerk Bölgesi</a></td> <td>1955-....</td> <td><ul> <li> <a href="Doğu_Türkistan" title="wikilink">Doğu Türkistan</a>'ın gayriresmî bayrağı <a href="Gökbayrak" title="wikilink">Gökbayrak</a>'tır.</li> <li><a href="Çin" title="wikilink">Çin</a>'e bağlı özerk bölgedir</li> <li>Bölgedeki <a href="Türk_Halkları" title="wikilink">Türkler</a> arasında <a href="İslam" title="wikilink">İslam</a> dini yaygındır.</li> </ul></td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Şunhua_Salar_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Şunhua Salar Özerk İlçesi</a></td> <td>?</td> <td>Çin'in <a href="Çinghay" title="wikilink">Çinghay</a> Eyaletinde özerk bölge</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Jishishan_Bao'an_Dongxiang_ve_Salar_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Jishishan Bao'an Dongxiang ve Salar Özerk İlçesi</a></td> <td>?</td> <td>Çin'in <a href="Kansu" title="wikilink">Kansu</a> Eyaletinde özerk bölge</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td><a href="Sunan_Yugur_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Sunan Yugur Özerk İlçesi</a></td> <td>1954-...</td> <td>Çin'in Kansu Eyaleti, <a href="Zhangye" title="wikilink">Zhangye</a> Şehrine bağlı özerk bir ilçedir</td> </tr> <tr class="odd"> <td></td> <td><a href="Aksay_Kazak_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Aksay Kazak Özerk İlçesi</a></td> <td>1954-...</td> <td>Çin'in Kansu eyaleti, <a href="Jiuquan" title="wikilink">Jiuquan</a> şehrine bağlı özerk bir ilçe</td> </tr> </tbody> </table>

Dinler

Türk halklarının büyük çoğunluğu 10. yüzyıldan itibaren İslam dinini kabul etmiştir. Ancak Gagavuzlar, Çuvaşlar ve Yakutlar gibi Hristiyanlığın Ortodoks koluna mensup olan, Kırımçaklar ve Karaylar gibi Yahudilik dinine mensup olan, Tuvalar gibi Budizm dinine mensup olan ve Altaylar gibi geleneksel Gök-Tanrı veya Şamanizm inancını sürdüren Türk toplulukları da vardır.

Erken Türk mitolojisi ve Tengrizm

İslam öncesi Türk mitolojisinde Şamanizm, Animizm ve Tengrizm hakimdi. Türk animistik gelenekleri daha çok ata ibadeti, çok tanrılı-animizm ve şamanizm üzerine yoğunlaşmıştır. Daha sonra bu animistik gelenek daha örgütlü Tengrizmi oluşturacaktı.⁸² Baş Tanrı, 763'te Uygur İmparatorluğu'nun resmi dini olarak Maniheizm ortaya çıkana kadar erken Türk toplumunun üst sınıfları tarafından ibadet edilen bir gök tanrısı olan Tengri idi.

Kurt, onuru sembolize eder ve aynı zamanda çoğu Türk halkının annesi olarak kabul edilir. Asena (Aşina Tuwu), Göktürklerin ilk Hanı olan Tümen İl-Kağan'ın kurt annesidir. Kartal veya Şahin gibi at ve yırtıcı kuşlar da Türk mitolojisinin ana figürleridir.

Dini dönüşümler

Budizm

Tengri Bögü Han, 763 yılında artık soyu tükenmiş olan Maniheizmi Uygur Kağanlığı'nın devlet dini haline getirmiştir ve Karluklar arasında da popüler hale gelmiştir. Yavaş yavaş Mahayana Budizmine geçiş yapmışlardır.

Tibet Budizmi veya Vajrayana, Maniheizm'den sonra ana dindi.⁸³ Gotama Buda⁸⁴, Guan Yin ve Maitreya'ya⁸⁵ tapıyorlardı. Hint yarımadası ve Batı Sincan'daki Türk Müslüman Fethi, Kuzey Hindistan ve Orta Asya'daki diğer dinlerin hızla ve neredeyse tamamen ortadan kalkmasıyla ilişkilendirildi. Batı Çin'in Sarı Uygurları "Sarı Yuğurlar" ve Rusya'nın Tuvaları geriye kalan tek Budist Türk halklarıdır.

Hristiyanlık

Başlıca Hristiyan-Türk halkları Çuvaşistan Çuvaşları ve Moldova'nın Gagavuzlarıdır (Gökoğuz). Rusya Çuvaşlarının geleneksel dini, birçok eski Türk kavramını içermekle birlikte, Zerdüştlük, Hazar Yahudiliği ve İslam ile de bazı unsurları paylaşmaktadır. Çuvaşlar, çoğunlukla 19. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Ortodoks Hristiyanlığına geçiş yaptılar. Sonuç olarak, festivaller ve ayinler Ortodoks bayramlarıyla çakışacak şekilde yapıldı ve Hristiyan ayinleri geleneksel törenlerin yerini aldı. Çuvaşların bir azınlığı hala geleneksel inançlarını devam ettirmektedir. Doğu Kilisesi, Naymanlar gibi Türkler arasında popülerdi.⁸⁶ Hatta Gaochang'da yeniden canlandı ve Yuan Hanedanı döneminde Sincan'da genişledi. Hanedanlığın çöküşünden sonra ortadan kayboldu.

İslam

İslamiyet’i kabul etmeden önce politeizm temeline dayanan Tengricilik dinine tabi olan bu Asya topluluğu, önce yönetici kesiminin, daha sonra da halk tabakasının Müslümanlığı kabul etmesiyle İslam'ı inanç dünyalarının merkezine yerleştirmişlerdir.

Bunun dışında Orta Asya’da Şamanist geleneğin bazı yönlerini İslam ve Hristiyanlıkla bir biçimde bağdaştırarak sürdüren toplumlar olduğu gibi, bir inanç sistemi olarak Kamlık (Türk-Moğol Şamanizm’i) dışında başka bir din kabul etmeyen topluluklar da -sayıları çok az da olsa- günümüzde dahi mevcuttur. Bu toplumların bugünkü uygulamaları bile geçmiş çağlardaki inançları hakkında pek çok kıymetli bilgiler içerir. Bunun dışında geçmiş dönem inançlarına ait pek çok uygulama ve anlayışın örtülü bir biçimde günümüzde varlığını sürdürdüğü de görülmektedir. Ancak istisnalar (mesela Gagavuzlarda Hristiyanlık, Karaylarda Musevilik, Moğollarda Budizm, kimi Sibirya ve Altay boylarında Kamlık) dışında İslam Dini tüm Türk Dünyasının en önemli ortak paydalarından ve ortak değerlerinden birisidir. Türklerin devlet kurarak yayılmış oldukları alanların tamamında nüfusun en az yüzde 90’ı İslamiyet’i benimsemiş durumdadır. Dolayısıyla İslamiyet artık Türk Dünyası için halk kültürünün asli unsurlarını da içeren ve etkileyen bir öneme sahiptir.

Etnik grup listesi

<table> <thead> <tr class="header"> <th>İsim</th> <th>Nüfus</th> <th>Ülke</th> <th>Din</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td><a href="Türkler" title="wikilink">Türkler</a></td> <td>76,000,000</td> <td> </td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a>, <a href="Alevilik" title="wikilink">Alevilik</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Azeriler" title="wikilink">Azeriler</a></td> <td>31,300,000</td> <td> (Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Şii_İslam" title="wikilink">Şii İslam</a>, <a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Özbekler" title="wikilink">Özbekler</a></td> <td>30,700,000</td> <td></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Kazaklar" title="wikilink">Kazaklar</a></td> <td>15,193,000</td> <td> <a href="Bayan_Ölgii_(il)" title="wikilink">Bayan Ölgii (il)</a> <a href="Barköl_Kazak_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Barköl Kazak Özerk İlçesi</a>, <a href="Mori_Kazak_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Mori Kazak Özerk İlçesi</a></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Uygurlar" title="wikilink">Uygurlar</a></td> <td>11,900,000</td> <td><a href="Sincan_Uygur_özerk_bölgesi" title="wikilink">Sincan Uygur özerk bölgesi</a></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Türkmenler" title="wikilink">Türkmenler</a></td> <td>8,000,000</td> <td> </td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Tatarlar" title="wikilink">Tatarlar</a></td> <td>6,200,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a>, <a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Kırgızlar" title="wikilink">Kırgızlar</a></td> <td>6,000,000</td> <td> <a href="Kızılsu_(il)" title="wikilink">Kızılsu (il)</a></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Başkurtlar" title="wikilink">Başkurtlar</a></td> <td>1,700,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Çuvaşlar" title="wikilink">Çuvaşlar</a></td> <td>1,500,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Kaşkaylar" title="wikilink">Kaşkaylar</a></td> <td>1,000,000</td> <td></td> <td><a href="Şii_İslam" title="wikilink">Şii İslam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Horasan_Türkleri" title="wikilink">Horasan Türkleri</a></td> <td>1,000,000</td> <td></td> <td><a href="Şii_İslam" title="wikilink">Şii İslam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Karakalpaklar" title="wikilink">Karakalpaklar</a></td> <td>796,000</td> <td>(Özbekistan)</td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Kırım_Tatarları" title="wikilink">Kırım Tatarları</a></td> <td>600,000</td> <td></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Kumuklar" title="wikilink">Kumukça</a></td> <td>520,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Yakutlar" title="wikilink">Yakutlar</a></td> <td>482,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Karaçaylar" title="wikilink">Karaçaylar</a></td> <td>346,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Tuvalar" title="wikilink">Tuvalar</a></td> <td>300,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Tibet_Budizmi" title="wikilink">Tibet Budizmi</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Gagavuzlar" title="wikilink">Gagavuzlar</a></td> <td>150,000</td> <td>(Moldova)</td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Balkarlar" title="wikilink">Balkarlar</a></td> <td>112,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Salarlar" title="wikilink">Salarlar</a></td> <td>104,000</td> <td><a href="Şunhua_Salar_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Şunhua Salar Özerk İlçesi</a>, <a href="Jishishan_Bao'an_Dongxiang_ve_Salar_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Jishishan Bao'an Dongxiang ve Salar Özerk İlçesi</a></td> <td><a href="Tibet_Budizmi" title="wikilink">Tibet Budizmi</a>, <a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Nogaylar" title="wikilink">Nogaylar</a></td> <td>100,000</td> <td></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Hakaslar" title="wikilink">Hakaslar</a></td> <td>75,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Altaylar" title="wikilink">Altaylar</a></td> <td>70,000</td> <td>(Rusya federasyonu)</td> <td><a href="Burhancılık" title="wikilink">Burhancılık</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a>, <a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Eynular" title="wikilink">Eynular</a></td> <td>>60,000</td> <td></td> <td><a href="Alevilik" title="wikilink">Alevilik</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Halaçlar" title="wikilink">Halaçlar</a></td> <td>42,000</td> <td></td> <td><a href="Şii_İslam" title="wikilink">Şii İslam</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Yugurlar" title="wikilink">Yugurlar</a></td> <td>13,000</td> <td><a href="Sunan_Yugur_Özerk_İlçesi" title="wikilink">Sunan Yugur Özerk İlçesi</a></td> <td><a href="Tibet_Budizmi" title="wikilink">Tibet Budizmi</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Dolganlar" title="wikilink">Dolganlar</a></td> <td>13,000</td> <td></td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Hoton_Türkleri" title="wikilink">Hoton Türkleri</a></td> <td>10,000</td> <td></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Şorlar" title="wikilink">Şorlar</a></td> <td>8,000</td> <td></td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Sibirya_Tatarları" title="wikilink">Sibirya Tatarları</a></td> <td>6,000</td> <td></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Soyotlar" title="wikilink">Soyotlar</a></td> <td>3,600</td> <td></td> <td><a href="Tibet_Budizmi" title="wikilink">Tibet Budizmi</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Kumandılar" title="wikilink">Kumandılar</a></td> <td>2,900</td> <td></td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Teleutlar" title="wikilink">Teleutlar</a></td> <td>2,700</td> <td></td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a>, <a href="Tengrizm" title="wikilink">Tengrizm</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Karaylar" title="wikilink">Karaylar</a></td> <td>2,000</td> <td></td> <td><a href="Karayahşiler,_Çivril" title="wikilink">Karayahşiler, Çivril</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Kırımçaklar" title="wikilink">Kırımçaklar</a></td> <td>1,000</td> <td></td> <td><a href="Ortodoks_Yahudilik" title="wikilink">Ortodoks Yahudilik</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Tofalar" title="wikilink">Tofalar</a></td> <td>800</td> <td></td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">Ortodoks Hristiyanlık</a>, <a href="Tengricilik" title="wikilink">Tengricilik</a></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Çulımlar" title="wikilink">Çulımlar</a></td> <td>355</td> <td></td> <td><a href="Ortodoks_Hristiyanlık" title="wikilink">kiril</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="İli_Türkçesi" title="wikilink">İli Türkler</a></td> <td>177</td> <td></td> <td><a href="Sünni_islam" title="wikilink">Sünni islam</a></td> </tr> </tbody> </table>

Tarihi Türk grupları

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Dış bağlantılar

Orijinal kaynak: türk halkları. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Golden, Peter B. (August 2018). "The Ethnogonic Tales of the Türks". The Medieval History Journal. 21 (2): 291–327. doi:10.1177/0971945818775373. S2CID 166026934. ↩
↩
Prof. Dr. Tuncer Baykara, Türk, Türklük ve Türkler, s. 371-387, İstanbul, IQ yayınları. ↩
Sevan Nişanyan, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, İstanbul, 2009 ISBN : 9789752896369 ↩
Abdulkadir İnan, Urartu yazıtında ve Romalı Plinius'un tarihinde «Türk Adı» var mı? Belleten, TTK, Cilt. XlI, S. 45, 1948, s. 277 - 278 ↩
dile Ayda, Une Theorle Sur L'Orlglne Du Mot «Türk», «Türk» kelimesinin Menşei Hakkında Bir Nazariye, TTK, Belleten. Cilt. XL., No. 158, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Nisan 1976, s. 229 - 247 ↩
Hamit Koşay, ldil - Ural bölgesindeki Türkler'In Menşei Hakkında, V. Türk Tarih Kongresi: 12-17 Nisan 1956, TTK. Basımevi. Ankara
1. s. 232-243
↩
http://www.dmy.info/turk-adi-ne-anlama-gelir/ ↩
Laszlo Rasonyi, Dünya'da Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Ayyıldız Matbaası, Ankara 1974 ↩
Prof. Dr. Ercümend Kuran, Türk Adı ve Türklük Kavramı, Türk Kültürü Dergisi, Yıl, XV, S. 174, Nisan 1977. s. 18-20. ↩
aton.ttu.edu/pdf/Eski_Turk_Yazitlari_Part_1.pdf‎ ↩
aton.ttu.edu/pdf/Eski_Turk_Yazitlari_Part_4.pdf‎ ↩
eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/EDB201U.pdf ↩
↩
↩
↩
Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 26. ↩
Yunusbayev et al. (2015-04-21). "The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads across Eurasia". PLoS Genetics. 11 (4): e1005068. doi:10.1371/journal.pgen.1005068. ISSN 1553-7390. PMC 4405460. PMID 25898006. <q>The origin and early dispersal history of the Turkic peoples is disputed, with candidates for their ancient homeland ranging from the Transcaspian steppe to Manchuria in Northeast Asia, (</q>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4405460 ) ↩
↩
↩
Robbeets et al. Transeurasian ancestry:https://www.researchgate.net/publication/320915864_Austronesian_influence_and_Transeurasian_ancestry_in_Japanese_A_case_of_farminglanguage_dispersal ↩
Lee (18 Oct 2017). Brill. 19 (2) (https://brill.com/view/journals/inas/19/2/article-p197_197.xml ) ↩
The ethnogenesis of the modern Turkic peoples: A brief overview http://zti.hu/sipos_gyujtesek/pdf/3_TR.pdf ↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
"丁零—铁勒的西迁及其所建西域政权". 15 July 2015. (https://web.archive.org/web/20150715184347/http://www.xjass.com/ls/content/2010-06/11/content_150662.htm) ↩
MA Li-qing On the new evidence on Xiongnu's writings. (http://www.wanfangdata.com.cn/qikan/periodical.Articles/kgyww/kgyw2004/0402/040208.htm ) ↩
Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf . Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1) ↩
Christine Keyser-Tracqui, Eric Crubézy , Horolma Pamzsav, Tibor Varga, Bertrand Ludes, "Population origins in Mongolia: Genetic structure analysis of ancient and modern DNA", American Journal of Physical Anthropology, 2006 Apr 4. ↩
↩
John Smith, A System of Modern Geography: Or, the Natural and Political History of the Present State of the World vol.1 p.321. ↩
Tooke, William, A View of the Russian empire during the reign of Catharine the Second volume II p.60 ↩
Tamara Sonn. A Brief History of Islam, Blackwell Publishing, 2004, p. 83, ISBN 1-4051-0900-9 ↩
É. Á. Csató, B. Isaksson, C Jahani. Linguistic Convergence and Areal Diffusion: Case Studies from Iranian, Semitic and Turkic, Routledge, 2004, p. 228, ISBN 0-415-30804-6. ↩
"Peoples of Iran" Encyclopædia Iranica. RN Frye. ↩
↩
E. Yarshater, "Iran", . Encyclopædia Iranica. "for all practical purposes they were Turkish-speaking and Turkic." ↩
Helen Chapin Metz. Iran, a Country study. 1989. University of Michigan, p. 313. ↩
Emory C. Bogle. Islam: Origin and Belief. University of Texas Press. 1989, p. 145. ↩
Stanford Jay Shaw. History of the Ottoman Empire. Cambridge University Press. 1977, p. 77. ↩
Andrew J. Newman, Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, IB Tauris (March 30, 2006). ↩
RM Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd ed. ↩
Encyclopædia Britannica Article:Mughal Dynasty ↩
Encyclopædia Britannica Article:Babur ↩
↩
↩
↩
Babur: Encyclopædia Britannica Article ↩
Cambridge History of Iran Volume 7, pp.2–4 ↩
Brigitte Moser, Michael Wilhelm Weithmann, Landeskunde Türkei: Geschichte, Gesellschaft und Kultur, Buske Publishing, 2008, p.173 ↩
Golden, "Türk halkları tarihine giriş." ↩
↩
American anthropologist, American Anthropological Association, Anthropological Society of Washington (Washington, D.C,), 1984 v. 86, nos. 3-4, p. 741. ↩
Eickstedt, *Rassenkunde und Rassengeschichte der Menschheit *, 1934, pp. 169-174. In: Maksim Grigorʹevich Levin, *Ethnic origins of the peoples of northeastern Asia *, Arctic Institute of North America by University of Toronto Press, 1963, p.31 . ↩
Yunusbayev et al. (2015-04-21). "The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads across Eurasia". PLoS Genetics. 11 (4): e1005068. doi:10.1371/journal.pgen.1005068. ISSN 1553-7390. PMC 4405460. PMID 25898006. <q>The origin and early dispersal history of the Turkic peoples is disputed, with candidates for their ancient homeland ranging from the Transcaspian steppe to Manchuria in Northeast Asia, (</q>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4405460 ) ↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
Jean Paul Roux, çev.: Aykut Kazancıgil, Lale Arslan-Özcan, Türklerin Tarihi: Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 Yıl, Kabalcı Yayınevi, Şubat 2007, ISBN 9759970910, Sayfa 29 ↩
↩
↩
↩
↩
↩
西域文明的发现 | erişimtarihi = 26 Ağustos 2021 | çalışma = dsr.nii.ac.jp | arşivurl = https://web.archive.org/web/20110927050441/http://dsr.nii.ac.jp/narratives/discovery/09/index.html.zh | arşivtarihi = 27 Eylül 2011}} ↩